Όταν η Εφηβεία Πονάει Σιωπηλά, της Ψυχολόγου Κυριακής Λέντζιου

Όταν η Εφηβεία Πονάει Σιωπηλά: Η Ψυχολογία Πίσω από την Απόσυρση, την Οργή και την Ακρόαση που Δεν Έγινε Ποτέ, της Ψυχολόγου Κυριακής Λέντζιου

Η σιωπή του εφήβου δεν είναι πάντα ηρεμία. Μπορεί να είναι κραυγή.

Η εφηβεία δεν είναι μια απλή ηλικιακή φάση. Είναι ένα ολόκληρο σύμπαν αλλαγών – και τις περισσότερες φορές, αλλαγών που συμβαίνουν πιο γρήγορα απ’ όσο μπορεί να τις διαχειριστεί ένας νεαρός νους.

• Το σώμα μεγαλώνει με εκρηκτική ταχύτητα.
• Οι ορμόνες ενεργοποιούνται και απορρυθμίζουν τη διάθεση.
• Οι φιλίες γίνονται εμμονικές, απόλυτες, σχεδόν ερωτικές.
• Και η ανάγκη για αποδοχή– για να “ανήκω”, να είμαι “αρκετός” – μοιάζει κυριολεκτικά με ζήτημα επιβίωσης.

Στην εφηβεία, η αποδοχή δεν είναι πολυτέλεια. Είναι ο καθρέφτης μέσα στον οποίο ο έφηβος προσπαθεί να δει τον εαυτό του για πρώτη φορά.

Όταν αυτός ο καθρέφτης δεν υπάρχει, ή – ακόμη χειρότερα – δείχνει διαστρεβλωμένες εικόνες, το παιδί χάνει την αίσθηση της ταυτότητάς του.

Και τότε ξεκινά η μεγάλη εσωτερική πάλη:

• Ποιος είμαι;
• Ποιος με βλέπει;
• Είμαι αρκετός όπως είμαι ή πρέπει να “φορέσω” κάτι άλλο για να ανήκω;
• Αν δείξω αυτό που νιώθω, θα με απορρίψουν;

Σε αυτό το σημείο, η σιωπή δεν είναι πια απλώς εφηβική “φάση”. Δεν είναι απόσταση, δεν είναι επανάσταση. Είναι προστασία. Είναι άμυνα. Είναι ένα τείχος που χτίζεται σιγά-σιγά, με κάθε βλέμμα που προσπερνά, με κάθε ερώτηση που δεν γίνεται, με κάθε συναίσθημα που δεν αναγνωρίζεται.

Η σιωπή, στην εφηβεία, μπορεί να είναι η κραυγή του “δεν ξέρω ποιος είμαι και φοβάμαι να το μάθω μόνος”. Ή χειρότερα: “Ξέρω ποιος είμαι, αλλά φοβάμαι να το πω.”

Εφηβεία: η πιο εύθραυστη περίοδος για την ψυχική υγεία

Η ψυχολογία θεωρεί την εφηβεία μία από τις πιο καθοριστικές, αλλά και πιο επικίνδυνες περιόδους για τη συναισθηματική ανάπτυξη του ανθρώπου. Πρόκειται για ένα σταυροδρόμι όπου τέμνονται το βιολογικό, το συναισθηματικό, το κοινωνικό και το ψυχολογικό.

Σε αυτή την περίοδο της ζωής, διαμορφώνονται τα πρώτα θεμέλια της ταυτότητας:

• Ποιος είμαι;
• Πού ανήκω;
• Τι πιστεύω;
• Πώς με βλέπουν οι άλλοι;

Και παράλληλα, ο έφηβος καλείται να αναπτύξει μια κρίσιμη δεξιότητα ζωής:

την συναισθηματική αυτορρύθμιση — δηλαδή τη δυνατότητα να διαχειρίζεται, να εκφράζει και να κατανοεί τα συναισθήματά του.

Όμως εδώ ξεκινά η εσωτερική αντίφαση της εφηβείας: ζητάμε ωριμότητα από έναν εγκέφαλο που ακόμα χτίζεται.

Ο εγκέφαλος του εφήβου δεν είναι απλώς «νεανικός». Είναι αναπτυξιακά ασύμμετρος:

• Ο μετωπιαίος λοβός(frontal lobe), το κομμάτι του εγκεφάλου που ευθύνεται για την κριτική σκέψη, τη λήψη αποφάσεων, τον έλεγχο παρορμήσεων και την εκτίμηση κινδύνων, βρίσκεται ακόμη σε στάδιο διαμόρφωσης. Αναπτύσσεται πλήρως μετά τα 20-25 έτη.
• Την ίδια στιγμή, η αμυγδαλή, η περιοχή που επεξεργάζεται συναισθήματα όπως ο φόβος, ο θυμός και το άγχος, είναι ήδη ιδιαίτερα ενεργή. Και μάλιστα, κατά την εφηβεία, λειτουργεί υπερδραστήρια και αντιδραστικά.

Αυτή η νευρολογική ανισορροπία εξηγεί γιατί οι έφηβοι:

• Βιώνουν τα συναισθήματα πιο έντονα και πιο απότομα
• Αντιδρούν παρορμητικά, χωρίς να σκεφτούν τις συνέπειες
• Μπορεί να περάσουν από την απόλυτη ενθουσιασμό στην απόλυτη απογοήτευση… μέσα σε λίγες ώρες
• Δεν είναι υπερβολικοί.
• Δεν είναι “δραματικοί”.
• Δεν το κάνουν επίτηδες.

Έχουν έναν εγκέφαλο που αισθάνεται με όλο του το είναι, αλλά δεν ξέρει ακόμα πώς να το διαχειριστεί. Η εφηβεία, λοιπόν, δεν είναι μόνο μια ηλικία επανάστασης. Είναι μια περίοδος εσωτερικού χάους που ζητά καθοδήγηση, ασφάλεια και συναισθηματικό καθρέφτισμα.

Και το να περιμένουμε από τον έφηβο να λειτουργήσει σαν ενήλικας… είναι σαν να περιμένουμε από ένα ηφαίστειο να συμπεριφέρεται σαν βουνό.

Συναισθηματική παραμέληση: Όχι επειδή σε χτυπάνε, αλλά επειδή δε σε βλέπουν

Υπάρχουν πληγές που αφήνουν μελανιές. Κι άλλες, που δεν φαίνονται ποτέ στο δέρμα.

Η συναισθηματική παραμέληση ανήκει στη δεύτερη κατηγορία – κι όμως είναι βαθιά, διαβρωτική και διαρκής. Σε αντίθεση με τη σωματική ή λεκτική κακοποίηση, η συναισθηματική παραμέληση δεν είναι η παρουσία βίας, αλλά η απουσία φροντίδας. Δεν είναι η πράξη. Είναι η παράλειψη.

Δεν μιλάμε για “κακούς” γονείς.

Μιλάμε για γονείς που δεν είναι συναισθηματικά παρόντες.

Για οικογένειες που λειτουργούν πρακτικά – τρέφουν, ντύνουν, πηγαίνουν στο σχολείο – αλλά δεν ακούν, δεν αγγίζουν, δεν βλέπουν το παιδί όπως είναι.

Η παραμέληση δεν λέει «δεν σε αγαπώ».

Λέει κάτι χειρότερο: «Δεν σε παρατηρώ αρκετά για να καταλάβω ότι κάτι δεν πάει καλά.»

• Όταν το παιδί αποσύρεται, κι εμείς λέμε «εφηβεία είναι»,
• Όταν κλείνεται στο δωμάτιο, κι εμείς λέμε «θέλει την ησυχία του»,
• Όταν φωνάζει ή εκρήγνυται, κι εμείς λέμε «έχει νεύρα πάλι»,
• Όταν αλλάζει ύφος, ντύσιμο, παρέες, ενδιαφέροντα, και εμείς το αποδίδουμε σε “φάσεις”,
• Τότε δεν το προστατεύουμε. Το αφήνουμε να χαθεί σιωπηλά.

Ο έφηβος είναι σαν να φωνάζει σε μια γλώσσα που δεν μιλιέται με λέξεις:

• η σιωπή του είναι έκκληση
• ο θυμός του είναι φόβος
• η άρνηση του είναι ανάγκη για ανεξαρτησία με ασφάλεια

Όταν αυτά αγνοούνται, χτίζεται το τραύμα της αορατότητας. Και το μήνυμα που παίρνει ο έφηβος δεν είναι ουδέτερο. Είναι βαρύ:

«Αυτό που νιώθεις δεν έχει σημασία. Εσύ δεν έχεις σημασία.»

Κι έτσι, σταδιακά, αποσύρεται περισσότερο. Όχι από αδιαφορία. Αλλά επειδή δεν αντέχει άλλο να μην τον βλέπουν.

Η συναισθηματική παραμέληση στην εφηβεία έχει πολύ συχνές, αλλά παρεξηγημένες μορφές:

• Γονείς υπερφορτωμένοι με δουλειά ή άγχος, που δίνουν στο παιδί “χώρο” αλλά όχι “σύνδεση”
• Οικογένειες με “υψηλές απαιτήσεις”, όπου η επιτυχία έχει μεγαλύτερη αξία από το συναίσθημα
• Καλοπροαίρετοι γονείς που αποφεύγουν τις “δύσκολες κουβέντες” για να μην πιέσουν το παιδί
• Γονείς που μεγάλωσαν χωρίς συναισθηματική γλώσσα και δεν ξέρουν πώς να τη δώσουν

Το αποτέλεσμα, όμως, είναι ίδιο:

Ένα παιδί που νιώθει ότι πρέπει να επιβιώσει μόνο του. Και κάπου εκεί, αρχίζει να αλλάζει.

Θυμήσου:

Δεν είναι πάντα η βία που τραυματίζει ένα παιδί.

Είναι και η σιωπή. Η απουσία. Η μη αναγνώριση.

Αρρενωπότητα, θηλυκότητα, φύλο και προσανατολισμός: τα κρυμμένα βάρη που κουβαλούν τα παιδιά

Η εφηβεία δεν είναι μόνο περίοδος σωματικής αλλαγής. Είναι μια συναισθηματική καταιγίδα ταυτότητας. Και μέσα σε αυτή την καταιγίδα, οι κοινωνικές προσδοκίες φύλου λειτουργούν σαν αόρατα φίλτρα που καθορίζουν τι «επιτρέπεται» να νιώθει, να σκέφτεται και να εκφράζει ένας έφηβος — ανάλογα με το φύλο του ή με αυτό που περιμένουμε να είναι το φύλο του.

Για τα αγόρια: Η σκληρότητα ως υποχρέωση

Τα αγόρια μαθαίνουν νωρίς ότι η “σωστή” αρρενωπότητα πρέπει να συνοδεύεται από σκληρότητα, αυτοέλεγχο, και απόσταση από το συναίσθημα.

• Το κλάμααντιμετωπίζεται ως αδυναμία.
• Η ευαισθησίαερμηνεύεται ως απειλή για την ανδρική ταυτότητα.
• Η συναισθηματική έκφρασηαποσιωπάται, χλευάζεται ή τιμωρείται.
• Η αμφιβολίαγύρω από τη σεξουαλική ταυτότητα ή τον προσανατολισμό τους, ακόμη και η ειλικρινής ερώτηση «τι νιώθω για το σώμα μου ή για το φύλο μου;» γίνεται πηγή ντροπής.

Έφηβοι που δεν ταυτίζονται με το κυρίαρχο, “τοξικό” πρότυπο του “άντρα που δεν λυγίζει”, που δεν έλκονται από το αντίθετο φύλο, που εξερευνούν τη σεξουαλικότητά τους ή το φύλο τους, βιώνουν διπλή απομόνωση:

• από την κοινωνία που δεν τους χωράει,
• και από τον εαυτό τους που πασχίζουν να καταπιέσουν.

Η ντροπή γίνεται σιωπή.

Η σιωπή γίνεται θυμός.

Και όταν δεν υπάρχει ασφαλές περιβάλλον να εκτονωθεί ο θυμός αυτός, γίνεται αυτοκαταστροφή ή επιθετικότητα προς τους άλλους.

Κι έτσι, ένα παιδί που θα μπορούσε να ανθίσει, μαραίνεται μέσα στη μοναξιά μιας κοινωνικής μάσκας.

Για τα κορίτσια: Η ευαλωτότητα ως προσδοκία και η τελειότητα ως παγίδα

Τα κορίτσια δέχονται άλλου τύπου, αλλά εξίσου ισχυρή πίεση:

• Πρέπει να είναι γλυκά, ευγενικά, διακριτικά.
• Η οργήτους θεωρείται υστερική, υπερβολική, ή αγένεια.
• Η σεξουαλικότητά τους ταυτίζεται με ντροπή ή “ευθύνη” – να μην προκαλούν, να μην φαίνονται “εύκολες”, αλλά και να μην είναι “ψυχρές”.

Ενώ τα αγόρια πιέζονται να μην νιώθουν, τα κορίτσια πιέζονται να νιώθουν «σωστά».

Η εξωτερική εμφάνιση γίνεται σημαντικότερη από το εσωτερικό βίωμα.

Η τελειότητα σε σχολείο, σχέσεις, εικόνα, συμπεριφορά, γίνεται αυτοσκοπός.

Κορίτσια που εκδηλώνουν οργή, ή αμφισβητούν τα πρότυπα, ή ανακαλύπτουν διαφορετικό σεξουαλικό προσανατολισμό, συχνά βιώνουν απόρριψη, ενοχή και σιωπηλή αυτολογοκρισία.

Η προσπάθεια να αρέσουν γίνεται βαθμιαία απώλεια ταυτότητας.

Φύλο και προσανατολισμός: όχι ταμπέλες, αλλά υπαρξιακά ερωτήματα

Για πολλούς εφήβους, οι έννοιες του φύλου και της σεξουαλικής ταυτότητας δεν είναι σταθερές ή “δεδομένες”. Είναι ερωτήματα – ζωντανά, πολυεπίπεδα, προσωπικά.

Και όμως, μεγαλώνουν σε κοινωνίες που:

• Φοβούνται το “διαφορετικό”
• Παθολογικοποιούν τη ρευστότητα φύλου και προσανατολισμού
• Περιμένουν από το παιδί να “ξεκαθαρίσει” κάτι που μόλις αρχίζει να νιώθει

Η έλλειψη αποδοχής, η σιωπή της οικογένειας, η απουσία εκπαιδευμένων ενηλίκων, δημιουργεί βαθύ τραύμα αορατότητας.

Το αποτέλεσμα; Έφηβοι που:

• Μαθαίνουν να κρύβουν, αντί να μοιράζονται.
• Μαθαίνουν να καταπιέζουν, αντί να κατανοούν.
• Μαθαίνουν να ντρέπονται, αντί να ερευνούν και να εξελίσσονται.

Και αν τους δίναμε χώρο;

Τι θα γινόταν αν λέγαμε στα παιδιά μας:

«Μπορείς να νιώσεις ό,τι νιώθεις. Να μην είσαι σίγουρος. Να μην ταιριάζεις σε κουτιά.»

«Δεν χρειάζεται να είσαι “άντρας” ή “γυναίκα” με τον τρόπο που στο λένε οι άλλοι. Μπορείς να είσαι ο εαυτός σου.»

«Είμαι εδώ. Όχι για να σε κρίνω ή να σου βάλω ταμπέλες. Αλλά για να σε δω. Και να σε αγαπήσω όπως είσαι.»

Η συναισθηματική ασφάλεια δεν δίνεται όταν έχουμε όλες τις απαντήσεις. Δίνεται όταν προσφέρουμε χώρο, αποδοχή και παρουσία. Αυτό ζητά κάθε έφηβος — όποιο φύλο κι αν έχει, όποιον προσανατολισμό κι αν διερευνά, όποια ερωτήματα κι αν κουβαλά.

Δεν υπάρχουν “κακά παιδιά” – μόνο πονεμένα που δεν τα ακούσαμε εγκαίρως

Κανένα παιδί δεν γεννιέται επικίνδυνο. Αλλά κάθε παιδί που δεν νιώθει ασφαλές, που δεν αισθάνεται αποδεκτό, που δεν βρίσκει καθρέφτισμα των συναισθημάτων του… μπορεί να μετατραπεί σε ηφαίστειο.

Τι μπορούμε να κάνουμε;

• Να βλέπουμε πίσω από τη συμπεριφορά.Πίσω από τον θυμό μπορεί να κρύβεται πόνος.
• Να επιτρέπουμε στα αγόρια να νιώθουν.Το “σφίξε τα δόντια” δεν χτίζει δύναμη – κατασκευάζει εσωτερικά φράγματα.
• Να δημιουργούμε ασφαλή χώρο έκφρασης για κάθε φύλο, κάθε ταυτότητα, κάθε προσανατολισμό.
• Να λέμε “είμαι εδώ” – όχι μόνο όταν ρωτήσουν. Αλλά όταν σωπάσουν.

Το διαδίκτυο δεν είναι μόνο ψυχαγωγία – είναι κοινότητα, ταυτότητα, εξουσία

Το διαδίκτυο δεν είναι απλώς μια πλατφόρμα. Είναι ένας παράλληλος κόσμος.

Για τον έφηβο, που συχνά αισθάνεται πως δεν έχει έλεγχο στη ζωή του, στο σώμα του ή στις σχέσεις του, αυτός ο κόσμος μοιάζει απελευθερωτικός. Εκεί μπορεί να είναι όποιος θέλει. Να ανήκει. Να “φαίνεται”. Να “μετράει”.

Όταν ένας έφηβος νιώθει αόρατος στην οικογένεια, στο σχολείο, στην κοινωνία,

θα αναζητήσει χώρο και κοινότητα αλλού.

Και το διαδίκτυο είναι πάντα διαθέσιμο. Δεν απορρίπτει. Δεν διακόπτει. Δεν κοιτά περίεργα.

Εκεί εμφανίζονται και οι τοξικές διαδικτυακές κοινότητες. Πλατφόρμες ή πρόσωπα που:

• Υπόσχονται ξεκάθαρες απαντήσεις σε περίπλοκα ερωτήματα(π.χ. «Οι γυναίκες φταίνε για όλα», «Δεν έχεις φίλους γιατί είσαι “καλύτερος από αυτούς”»)
• Προβάλλουν μίσος ως “δύναμη”
• Χρησιμοποιούν τον θυμό του εφήβου για να του δώσουν ψευδαίσθηση ελέγχου

Η ταύτιση με αυτές τις ομάδες προσφέρει στον έφηβο μια αίσθηση:

• Ισχύος(“τώρα ξέρω την αλήθεια”)
• Σκοπού(“έχω αποστολή”)
• Ανήκειν(“υπάρχουν κι άλλοι σαν εμένα”)

Και η ψευδαίσθηση αυτή, αν δεν αμφισβητηθεί έγκαιρα, ριζώνει.

Γιατί είναι πιο εύκολο να πιστέψεις πως “οι άλλοι φταίνε”, παρά να αντιμετωπίσεις τον δικό σου πόνο.

Είναι πιο εύκολο να υιοθετήσεις θυμό, παρά να παραδεχτείς ότι είσαι πληγωμένος.

Οι πιο ευάλωτοι έφηβοι δεν είναι πάντα αυτοί που φωνάζουν. Είναι συχνά οι ήσυχοι, οι απομονωμένοι, οι καλοί μαθητές με άδειο βλέμμα, τα παιδιά που κρύβουν τα ερωτήματά τους γιατί κανείς δεν τα αντέχει.

Σε αυτούς, το διαδίκτυο προσφέρει:

• πλατφόρμες ταύτισης, αλλά χωρίς ασφάλεια
• ταυτότητες έτοιμες προς χρήση, χωρίς προσωπική εξερεύνηση
• κοινότητες που τα «βλέπουν», αλλά τα κατευθύνουν επικίνδυνα

Κάπως έτσι ξεκινά ο κίνδυνος για ριζοσπαστικοποίηση, αυτοτραυματισμό, ή ακόμα και εγκληματική πράξη. Όχι επειδή “τα παιδιά χάλασαν”, αλλά επειδή τα παιδιά εγκαταλείφθηκαν στον θυμό τους χωρίς συνοδό.

Η σιωπή του εφήβου δεν είναι αντίσταση. Είναι δοκιμή.

Πολύ συχνά, οι ενήλικες παρερμηνεύουν τη σιωπή του εφήβου ως αδιαφορία. Ως αντίδραση. Ως “φάση”. Όμως η σιωπή του δεν είναι πάντα άρνηση. Είναι παρατήρηση. Είναι δοκιμή. Ο έφηβος σιωπά — και περιμένει να δει ποιος θα μείνει.

Θα τον πλησιάσεις;

Θα του δώσεις χώρο;

Θα τον ρωτήσεις χωρίς να τον κρίνεις;

Θα δεις το δάκρυ που δεν κύλησε ποτέ, την οργή που κρύφτηκε σε ένα «τίποτα»;

Η σιωπή του είναι συναγερμός χωρίς ήχο. Είναι το σημείο στο οποίο δεν ζητά βοήθεια γιατί δεν ξέρει αν την αξίζει. Κι εκεί, στο πιο εύθραυστο του σημείο, δοκιμάζει κάτι θεμελιώδες:

“Θα με δεις χωρίς να σε αναγκάσω;”

“Θα με αγαπήσεις, όχι όταν είμαι καλός, αλλά όταν είμαι χαμένος;”

Γιατί εκείνη την ώρα δεν χρειάζεται νουθεσία, σχέδιο, λύση ή διάγνωση. Χρειάζεται παρουσία. Έναν ενήλικα που δεν θα τρομάξει από τον θυμό του. Που δεν θα υποχωρήσει από την απόσυρσή του. Που δεν θα προσπαθήσει να τον «διορθώσει», αλλά να τον καταλάβει.

Η παρουσία μας, η ουσιαστική, ήρεμη, αυθεντική παρουσία μας — χωρίς ενοχές, χωρίς υπερβολές, χωρίς λόγια-παγίδες — μπορεί να κάνει τη διαφορά.

Η διαφορά ανάμεσα σε ένα παιδί που διαλύεται σιωπηλά μέσα στην αμφιβολία του…

και σε έναν άνθρωπο που, χρόνια αργότερα, θα πει:

«Τότε δεν ήξερα ποιος ήμουν. Αλλά κάποιος με είδε. Και αυτό με έσωσε.»

Κανείς μας δεν μπορεί να σώσει όλους τους εφήβους. Αλλά ο καθένας μπορεί να είναι ο ένας άνθρωπος που έκανε κάποιον να νιώσει ορατός. Και καμιά φορά, αυτό είναι το μόνο που χρειάζεται για να σωθεί μια ζωή!

Κυριακή Λέντζιου

Κλινική Ψυχολόγος BSc, MSc, PhD© – Ψυχοθεραπεύτρια

Κλινική Υπνοθεραπεύτρια – Τραυματοθεραπεύτρια EMDR

Οικογενειακή Συστημική Θεραπεύτρια

Εξειδικευμένη στις Διατροφικές Διαταραχές – Παχυσαρκία

Δωδεκανήσου 2 & Πλατεία Δημοκρατίας, Θεσσαλονίκη

Τηλ.:2310542702, Κιν.:6934708871

https://www.therapiamind.com

Ενδεικτική Βιβλιογραφία

1. Steinberg, L. (2014). Age of Opportunity: Lessons from the New Science of Adolescence. Houghton Mifflin Harcourt.
2. Siegel, D. J. (2013). Brainstorm: The Power and Purpose of the Teenage Brain. Penguin.
3. Cozolino, L. (2013). The Social Neuroscience of Education. W. W. Norton & Company.
4. Van der Kolk, B. A. (2014). The Body Keeps the Score: Brain, Mind, and Body in the Healing of Trauma. Viking.
5. Gilligan, C. (2003). In a Different Voice: Psychological Theory and Women’s Development. Harvard University Press.
6. Pollack, W. (1998). Real Boys: Rescuing Our Sons from the Myths of Boyhood. Owl Books.
7. hooks, bell (2004). The Will to Change: Men, Masculinity, and Love. Washington Square Press.
8. Turkle, S. (2011). Alone Together: Why We Expect More from Technology and Less from Each Other. Basic Books.
9. American Psychological Association (2021). Guidelines for Psychological Practice with Boys and Men. APA.
10. UNICEF (2017). The State of the World’s Children: Children in a Digital World. United Nations Children’s Fund.