Συμβολή στην ιστορία της πόλης του Ωραιοκάστρου
Του Δημητρίου Παπαδόπουλου (Σταυριώτη).
Μελετώντας εμβριθώς τα τεύχη της ‘’Ποντιακής Εστίας’’ για τις ανάγκες του νέου βιβλίου μου, ξεφυλλίζοντας τα τετράδια του έτους 1957, ανέγνωσα το παρακάτω άρθρο του συντοπίτη μας Παύλου Εξαδάκτυλου που έχει ενδιαφέρον να το έχουμε όλοι μας υπ’ όψιν. Το παραθέτω ελαφρώς τροποποιημένο γλωσσικώς, για ευχερέστερη ανάγνωση.
Χατς ή Ωαραιόκαστρο ( Ένα χωριό της Χαλδίας)
Το χωρίον Χατς βρισκόταν ανατολικώς της Τσιμεράς (Χαλδίας του Πόντου) στους πρόποδες του όρους Ζύγανα, αποτελούμενο από τέσσερις ενορίες σε σύνολο 83 οικογενειών: Ζουνάντων με 20 οικογένειες, Βαριανάντων με 22, Βαγιάντων με 23 κκαι Λυπαράντων με 18 οικογένειες. Μεταξύ Βανάντων και Λυπαράντων βρισκόταν το περίφημο Γονάχ (μέγαρο) του Κοσμά Αγά, Πολυχρονίδου που το έκτισε κατά τον Ρωσο-Τουρκικό πόλεμο μεταξύ 1869 και 1880. Ο Κοσμά αγάς κατόρθωσε να φθάσει εις τα ανώτερα αξιώματα στην Τουρκία (πασάς) και εν τέλει δηλητηριάστηκε στην Κωνσταντινούπολη από τους εχθρούς του. Την καταπληκτική του ιστορία δεν βρέθηκε κανείς να γράψει.
Προς δυσμάς το μέχρι σήμερα χωριό Λωρία, προς νότο ο Άγιος Φωκάς και προς βορά τα περίφημα παρχάρια (βοσκοτόπια), τα ‘’βουκολία’’ και πιο ψηλά το ‘’Άλας’’ όπου το καλοκαίρι παρχάρευαν τα χωριά Αη Φωκάς Αγρίδι Παλαδάντων και Λωρία. Εκεί εξορύσσονταν οι περίφημες πέτρινες πλάκες για τις σκεπές των εκκλησιών. Νοτίως του χωριού βρισκόταν το κάστρο και ο ναός επ’ ονόματι των Αρχαγγέλων Μιχαήλ και Γαβριήλ που κτίσθηκε από την Άννα Κομνηνή. Αν και κείται ερειπωμένος από την πολυκαιρία, εν τούτοις σώζονταν το ιερόν και παρά την Αγίας Τράπεζαν επί του κονιάματος η επιγραφή:
«Οράς το δείγμα του θεαρίστου βίου και της ακραιφνούς πίστεως. Η Άννα Δαυίδ…. Συν τοις τέκνοις αυτής… είδον γαρ ούτοι τον ναόν του Ταξιάρχου άμορφον αλλοίωσιν ηλλοιωμένον εκκλησίας ένδοθεν ημαυρωμένης και λοιπόν εφρόντισεν αμαρτωλών χάριν τε λύτρων και βροτών σωτηρίαν πάντων προσκυνούντων δουλικώς… Σωφρονίου εξάρχου και πρεσβυτέρου Νικολάου ιστοριογράφου»
Σωζόταν επίσης δύο τμήματα των τειχών πάχους πέντε έως έξι μέτρων εν είδει πύργου. Μέχρι της εγκαταλείψεως το χωρίον Χατς είχε ναόν του Ιωάννου του Προδρόμου, εορτάζοντος στις 7 Ιανουαρίου και το παρεκκλήσιο του Αγίου Στεφάνου. Ωσαύτως γύρω από το χωριό βρισκόταν τα παρεκκλήσια Αποστόλου Παύλου, Αποκεφαλισμού Ιωάννου του Προδρόμου της Παναγίας Μουζαρά, της Αγίας Βαρβάρας, τ΄Αγγουρέν, τη Παναγίας. Βρύσες δε είχε ‘’τη Γοναχή το πεγάδ’’, ‘’τη Παρστή το πεγάδ’’ στου Βιαλιάντων, ‘’τη Τσαφτάρ το πεγάδ’’, και άλλη σύγχρονον βρύση (της οποίας το ύδωρ μεταφερόταν με σιδηροσωλήνες από απόσταση 1500 μέτρων στου Βαριανάντων, ‘’τη Χάιτα το πεγάδ’’ και στου Ζουνάντων ‘’τη Νέφυτου το πεγάδ’’.
Οι ενορίες βρισκίταν κοντά η μια στην άλλη. Από το 1910 οπότε διορίστηκε δάσκαλος ο Σιταρίδης Ιωάννης με την συνδρομή του αειμνήστου Γεωργιάδου Θεοδώρου διοργανώθηκαν στο χωριό θεατρικές παραστάσεις. Όταν κηρύχθηκε ο πόλεμος του 1914 υπήρχαν στο ταμείο, δηλαδή στην τράπεζα Φωστηρόπουλου περί τις 320 χρυσές λίρες που διανεμήθηκαν μεταξύ των απόρων και στρατευσίμων του χωριού.
Από την ιστορία του Ευαγγελίδου του 1896, βλέπουμε την ονομασία του χωριού «Χάψι» ενώ το Χάψι-κιόι κείται τέσσερις ώρες μακριά από την άλλη πλευρά του όρους Ζύγανα-νταγκ.
Καθώς εξακρίβωσε ο τουρκομαθής Ιωάννης Μαστιγόπουλος το χωριό ονομαζόταν Χατς-Καλέ και μετά παρέλευσιν χρόνου έμεινε και λεγόταν απ’ όλους Χατς. Από το 1910 που ήμουν μαθητής ονομάστηκε και το γράφαμε «Ωραιόκαστρο». Αυτήν την ονομασία δώσαμε και στο Ωραιόκαστρο Θεσσαλονίκης οι κάτοικοι του οποίου οι περισσότεροι κατάγονται από το Χατς Μουζαίνης.
Παύλος Εξαδάκτυλος
