“Gaslighting: Η ψυχολογική κακοποίηση που Δεν φωνάζει”, της Κλινικής Ψυχολόγου Κυριακής Λέντζιου

“Gaslighting: Η ψυχολογική κακοποίηση που Δεν φωνάζει’’,

της Κλινικής Ψυχολόγου Κυριακής Λέντζιου

Έχεις ποτέ βρεθεί σε μια σχέση όπου ένιωθες πως ό,τι κι αν πεις… κάπως γινόταν λάθος;

Όπου οι λέξεις σου διαστρεβλώνονταν, τα συναισθήματά σου θεωρούνταν υπερβολικά και άρχισες να αμφιβάλλεις για τον ίδιο σου τον εαυτό;

Ίσως ξεκίνησες να κρατάς σημειώσεις για να θυμάσαι τι ειπώθηκε. Ίσως έλεγες: «Μήπως υπερέβαλα;», «Μήπως το θυμάμαι λάθος;», «Μήπως φταίω εγώ;».

Αν έχεις αναρωτηθεί όλα αυτά, δεν είσαι μόνος/η.

Και κυρίως – δεν είσαι υπερβολικός/ή. Ίσως έχεις βιώσει gaslighting.

Σε έναν κόσμο όπου οι σχέσεις είναι – ή θα έπρεπε να είναι – βασισμένες στην εμπιστοσύνη, την αυθεντική επικοινωνία και τον σεβασμό, υπάρχει μια αόρατη, ύπουλη απειλή που μπορεί να διαβρώσει σιωπηλά την ψυχική σταθερότητα: το gaslighting.

Μια μορφή ψυχολογικής κακοποίησης χωρίς σημάδια στο σώμα, αλλά με βαθιές ουλές στην ψυχή. Το gaslighting δεν φωνάζει – ψιθυρίζει. Δεν επιτίθεται με ένταση – αλλά με διαρκή αμφιβολία. Και γι’ αυτό είναι τόσο επικίνδυνο: γιατί μπορεί να σε κάνει να πιστέψεις ότι η δική σου αλήθεια δεν αξίζει να ακουστεί.

Τι είναι το Gaslighting;

Ο όρος «gaslighting» προέρχεται από την ταινία Gas Light του 1944, όπου ένας άνδρας χειραγωγεί τη σύζυγό του ώστε να πιστεύει ότι χάνει τα λογικά της, μειώνοντας σταδιακά την ένταση των φωτιστικών (gas lights) στο σπίτι και αρνούμενος κατηγορηματικά ότι κάτι έχει αλλάξει. Εκείνη αρχίζει να αμφιβάλλει για τις αισθήσεις, τις σκέψεις και τη λογική της.

Από εκεί, ο όρος πέρασε στην ψυχολογία για να περιγράψει μια επικίνδυνη μορφή ψυχολογικής χειραγώγησης, κατά την οποία ο θύτης προσπαθεί να αποσταθεροποιήσει το άτομο, να διαστρεβλώσει την αντίληψή του για την πραγματικότητα, να το κάνει να αμφισβητεί τη μνήμη, τα συναισθήματα, την κρίση και τελικά… τον ίδιο του τον εαυτό.

Το gaslighting εμφανίζεται σε όλους τους τύπους σχέσεων – ερωτικές, οικογενειακές, φιλικές, επαγγελματικές – και πάντα έχει μια κοινή βάση εξουσίας: αυτός που χειραγωγεί, θέλει να ελέγξει. Και ο έλεγχος δεν επιτυγχάνεται μόνο με φόβο, αλλά με σύγχυση.

Τεχνικές του Gaslighting

Το gaslighting δεν είναι πάντοτε φανερό ή ηχηρό. Συχνά δρα υπόγεια, διαβρωτικά, μέσα από φαινομενικά μικρές αλλά επαναλαμβανόμενες ενέργειες που αποσταθεροποιούν το έδαφος της προσωπικής πραγματικότητας.

Ορισμένες χαρακτηριστικές τεχνικές περιλαμβάνουν:

  • Αρνήσεις γεγονότων:

«Δεν είπα ποτέ κάτι τέτοιο» ή «είναι όλα στο μυαλό σου».

  • Μεταφορά ευθύνης:

«Φταις εσύ που με έκανες να φωνάξω.»

  • Υπονόμευση συναισθημάτων:

«Είσαι υπερβολικός/-ή», «το παίρνεις πολύ προσωπικά», «δεν είναι και τόσο σοβαρό».

  • Επιλεκτική μνήμη:

Ο gaslighter θυμάται μόνο ό,τι τον συμφέρει και απορρίπτει ό,τι δεν ταιριάζει στο αφήγημά του.

  • Διπλά μηνύματα και αντιφατικές συμπεριφορές:

Λέει κάτι, αλλά κάνει κάτι εντελώς διαφορετικό. Επαινεί και προσβάλλει σχεδόν ταυτόχρονα.

Το gaslighting δεν είναι σύγκρουση απόψεων. Είναι μια επανάληψη μικρών, στοχευμένων διαστρεβλώσεων που έχουν ως τελικό σκοπό να αφοπλίσουν την εσωτερική αλήθεια του άλλου.

Ποιοι είναι πιο ευάλωτοι στο Gaslighting;

Το gaslighting δεν επηρεάζει όλους με τον ίδιο τρόπο. Ορισμένα άτομα είναι πιο επιρρεπή στη χειραγώγηση, όχι λόγω αδυναμίας χαρακτήρα, αλλά εξαιτίας βαθύτερων βιωμάτων και εσωτερικών μοτίβων που έχουν διαμορφωθεί από την παιδική τους ηλικία ή από προηγούμενες τραυματικές εμπειρίες.

Ιδιαίτερα ευάλωτα είναι:

  1. Άτομα με ισχυρό αίσθημα ευθύνης και ανάγκη αποδοχής

Όταν κάποιος έχει μάθει να παίρνει επάνω του τις ευθύνες των άλλων, να προσπαθεί να διατηρεί την “ειρήνη” στις σχέσεις με κάθε κόστος, ή να αυτοθυσιάζεται για να μην χάσει την αγάπη, τότε είναι πιθανό να παραβλέψει σημάδια χειραγώγησης. Συχνά, τέτοια άτομα εσωτερικεύουν τη φράση «Μήπως φταίω εγώ;» – και αυτό ακριβώς είναι το «κλειδί» που χρησιμοποιεί το gaslighting για να εισχωρήσει.

  1. Άτομα με ανασφάλεια και μειωμένη αυτοεκτίμηση

Όταν η εσωτερική φωνή είναι ήδη γεμάτη αμφιβολίες, το gaslighting απλώς έρχεται να τις επιβεβαιώσει. Η ανάγκη για επιβεβαίωση και αποδοχή μπορεί να οδηγήσει ένα άτομο στο να εμπιστεύεται περισσότερο την “πραγματικότητα” του άλλου, αντί να στηρίζεται στη δική του εσωτερική πυξίδα.

  1. Εκείνοι που έχουν βιώσει εγκατάλειψη ή απόρριψη

Τα άτομα που φέρουν μέσα τους το τραύμα της εγκατάλειψης – κυρίως από γονεϊκές φιγούρες – έχουν συχνά μια σχεσιακή αγωνία: να μην χάσουν τον άλλον. Έτσι, μπορεί να ανεχθούν χειριστικές συμπεριφορές, να προσπαθούν να “διορθώσουν” τον εαυτό τους για να κρατήσουν τον δεσμό, ακόμη κι αν αυτό σημαίνει να απαρνηθούν τη δική τους πραγματικότητα.

  1. Όσοι μεγάλωσαν σε περιβάλλον χωρίς ξεκάθαρα όρια ή με συναισθηματική ασυνέπεια

Παιδιά που μεγάλωσαν σε σπίτια όπου επικρατούσε συναισθηματική ασάφεια, μη προβλέψιμες αντιδράσεις, ή εναλλαγή ανάμεσα σε φροντίδα και ψυχρότητα, συχνά μαθαίνουν να αμφισβητούν τις ίδιες τους τις αντιλήψεις. Αν η μητέρα κάποτε αγκάλιαζε και κάποτε αγνοούσε χωρίς λόγο, ή αν ο πατέρας έλεγε “δεν έγινε τίποτα” ενώ εκείνοι έκλαιγαν, τότε ο εσωτερικός χάρτης πραγματικότητας μπαίνει σε σύγχυση. Αυτή η διαταραχή στη συναισθηματική ερμηνεία κάνει τους ανθρώπους επιρρεπείς στο να δέχονται την πραγματικότητα του άλλου ως “πιο αληθινή” από τη δική τους.

  1. Άτομα με εξαρτητικά ή συγκαταβατικά μοτίβα σχέσεων

Όταν κάποιος φοβάται τη σύγκρουση ή νιώθει υπεύθυνος για τα συναισθήματα του άλλου, είναι πιθανό να ανεχθεί διαστρέβλωση της αλήθειας για να μην διαταραχθεί η σχέση. Αυτό οδηγεί σε υποτακτική συναισθηματική θέση, όπου η υποκειμενική αλήθεια υποχωρεί για να διατηρηθεί ο δεσμός – ακόμα κι αν είναι καταστροφικός.

Συνέπειες στην Ψυχική Υγεία

Το gaslighting δεν είναι απλώς μια αγενής ή τοξική συμπεριφορά. Είναι μια συστηματική και διαβρωτική πρακτική που αποδομεί σταδιακά την εσωτερική σταθερότητα ενός ανθρώπου, επηρεάζοντας όχι μόνο τη σχέση του με τον άλλον, αλλά και τη σχέση του με τον ίδιο του τον εαυτό.

Η ψυχολογική επίδραση μπορεί να είναι σοβαρή και πολυεπίπεδη, ιδίως όταν το gaslighting διαρκεί για μεγάλα χρονικά διαστήματα ή προέρχεται από σημαντικές σχέσεις, όπως έναν γονέα, σύντροφο ή εργοδότη.

  1. Έντονη αυτοαμφισβήτηση και σύγχυση

Ο πυρήνας της επίδρασης του gaslighting είναι η διάβρωση της εσωτερικής πυξίδας. Το άτομο αρχίζει να αμφισβητεί τι άκουσε, τι ένιωσε, τι αντιλήφθηκε. Με τον καιρό, δυσκολεύεται να εμπιστευτεί ακόμη και τις πιο βασικές του σκέψεις ή συναισθήματα.

Μια κοινή φράση που ακούμε στην ψυχοθεραπεία είναι:

«Μήπως το φαντάστηκα;» ή

«Μάλλον εγώ το κατάλαβα λάθος».

Η σύγχυση αυτή δεν είναι τυχαία. Είναι αποτέλεσμα συστηματικής υπονόμευσης της αντίληψης της πραγματικότητας.

  1. Χαμηλή αυτοεκτίμηση και ενοχή

Καθώς το άτομο εκτίθεται συνεχώς σε υπονομευτικά σχόλια και αλλοίωση της πραγματικότητάς του, η εικόνα εαυτού φθείρεται. Ο εσωτερικός διάλογος γεμίζει ενοχές, ντροπή και κριτική:

  • «Είμαι υπερβολικός/-ή».
  • «Δεν θυμάμαι ποτέ σωστά».
  • «Δεν αξίζω να με πιστεύουν».

Η προσωπική αξία δεν φαίνεται πια αυταπόδεικτη – χρειάζεται συνεχώς εξωτερική επικύρωση.

  1. Άγχος, καταθλιπτικά συμπτώματα και ψυχοσωματικές αντιδράσεις

Η παρατεταμένη αμφισβήτηση του εαυτού και η συνεχής προσπάθεια να “αποδείξει” κανείς την πραγματικότητά του οδηγούν συχνά σε έντονο άγχος, διαρκή εγρήγορση, υπερδιέγερση ή και σε αισθήματα ματαιότητας, απελπισίας και καταθλιπτική απόσυρση.

Σωματοποιήσεις όπως αϋπνία, πονοκέφαλοι, σφίξιμο στο στήθος ή κρίσεις πανικού δεν είναι σπάνιες. Το σώμα αντιδρά στην ψυχική εξάντληση που προκαλεί το χρόνιο gaslighting.

  1. Αίσθημα απομόνωσης και αποσύνδεσης

Ένα άτομο που δέχεται gaslighting απομονώνεται συναισθηματικά. Φοβάται να μοιραστεί αυτά που νιώθει γιατί δεν είναι σίγουρο ότι είναι “αληθινά” ή “λογικά”. Μπορεί να απομακρυνθεί και από τρίτους, επειδή νιώθει ντροπή ή φόβο ότι «θα ακουστεί παράλογο».

Αυτό το είδος απομόνωσης δεν είναι εξωτερική αλλά υπαρξιακή: ένα αίσθημα ότι «δεν με καταλαβαίνει κανείς», ή ακόμη χειρότερα – «ούτε εγώ δεν καταλαβαίνω τον εαυτό μου».

  1. Δυσκολία στη λήψη αποφάσεων και στην καθημερινή λειτουργικότητα

Όταν η προσωπική κρίση έχει υπονομευθεί για μεγάλο διάστημα, ακόμη και μικρές αποφάσεις – όπως τι να φάει, τι να πει, αν κάτι ήταν “σωστό” ή “λάθος” – γίνονται πεδία μάχης. Η απώλεια εμπιστοσύνης στην προσωπική κρίση έχει λειτουργικό αντίκτυπο: στη δουλειά, στις σχέσεις, στην αίσθηση ταυτότητας.

Στην ψυχοθεραπευτική πράξη

Πολλοί θεραπευόμενοι που έχουν υποστεί gaslighting περιγράφουν ότι ένιωθαν:

  • «Σαν να ζω σε παράλληλη πραγματικότητα»
  • «Ένιωθα τρελή»
  • «Ήθελα να γράφω κάτω κάθε συζήτηση, μήπως αποδείξω ότι δεν είμαι εγώ το πρόβλημα»

Η θεραπευτική πορεία περιλαμβάνει – πρώτα απ’ όλα – την αποκατάσταση εμπιστοσύνης στον εσωτερικό εαυτό. Σταδιακά, μέσα από τη σταθερή θεραπευτική σχέση, το άτομο αρχίζει να εμπιστεύεται τη δική του αντίληψη, να επανενώνει κομμάτια της πραγματικότητάς του και να ενδυναμώνει τα ψυχικά του όρια.

Η θεραπεία δεν είναι απλώς η επούλωση της πληγής. Είναι η επανένταξη του ανθρώπου στην ίδια του την αλήθεια.

Gaslighting και Τραύμα

Το gaslighting δεν είναι απλώς μια μορφή ψυχολογικού χειρισμού – είναι μια πράξη συναισθηματικής βίας που έχει χαρακτηριστικά σύνθετου τραύματος (complex trauma). Δεν περιορίζεται σε μεμονωμένα περιστατικά, αλλά αφορά μια επαναλαμβανόμενη διαστρέβλωση της αντίληψης, των συναισθημάτων και της ταυτότητας του άλλου ανθρώπου, η οποία προκαλεί βαθιά εσωτερική ρωγμή στην προσωπικότητα.

Η ιδιαιτερότητα του gaslighting είναι ότι το τραύμα δεν προκαλείται από μια εξωτερική απειλή, αλλά από έναν σημαντικό άλλο, που βρίσκεται μέσα σε σχέση εμπιστοσύνης. Αυτή η προδοσία της οικειότητας – όταν ο άνθρωπος που “υποτίθεται ότι αγαπά” είναι ταυτόχρονα η πηγή της σύγχυσης – επιφέρει ένα διπλό τραύμα: αφενός, της διαστρέβλωσης της πραγματικότητας και αφετέρου, της αποδόμησης της ασφάλειας στη σχέση.

Ψυχοδυναμικά, τι συμβαίνει;

Η πραγματικότητα είναι ένας «καθρέφτης» στον οποίο ο άνθρωπος αναγνωρίζει τον εαυτό του. Όταν αυτός ο καθρέφτης παραμορφώνεται διαρκώς μέσα από αντιφατικά μηνύματα, αρνήσεις και υπονομεύσεις, τότε το άτομο χάνει τη δυνατότητα να δομήσει σταθερά και συνεκτικά τον εσωτερικό του κόσμο. Προκαλείται απορρύθμιση, ενδοψυχική αστάθεια και τελικά αποξένωση από τον ίδιο τον εαυτό.

Η διάσπαση αυτή θυμίζει χαρακτηριστικά τραύματος προσκόλλησης (attachment trauma): το άτομο αναζητά φροντίδα και ασφάλεια από τον θύτη του, κάτι που δημιουργεί έναν φαύλο κύκλο συνεξάρτησης και συναισθηματικής αιχμαλωσίας.

Μακροπρόθεσμες επιπτώσεις:

  • Διαταραχές ταυτότητας και αυτοεικόνας
  • Δυσκολία στη δημιουργία ασφαλών σχέσεων
  • Εσωτερικευμένη ντροπή («κάτι δεν πάει καλά με μένα»)
  • Δευτερογενές τραύμα (από την αμφισβήτηση τρίτων)
  • Υψηλή ευαλωτότητα στην ανάπτυξη συνδρόμου σύνθετου μετατραυματικού στρες (C-PTSD)

Πώς Μπορώ να Ξεχωρίσω το Gaslighting;

Το gaslighting δεν είναι πάντα εύκολο να εντοπιστεί – ιδιαίτερα όταν διαδραματίζεται σταδιακά και σε περιβάλλοντα οικειότητας. Το πιο ύπουλο χαρακτηριστικό του είναι ότι σε κάνει να πιστεύεις πως εσύ είσαι το πρόβλημα.

Αν αναγνωρίζεις τον εαυτό σου στα παρακάτω σημάδια, είναι πιθανό να βρίσκεσαι ή να βρισκόσουν σε σχέση gaslighting:

  1. Νιώθεις ότι πρέπει να αποδείξεις τι ένιωσες, τι είπες ή τι έγινε.

Αν σε κάθε διαφωνία κρατάς σημειώσεις, μηνύματα ή screenshots για να θυμάσαι «τη δική σου εκδοχή», τότε το αίσθημα ότι η πραγματικότητα σου αμφισβητείται είναι έντονο και επαναλαμβανόμενο.

  1. Αμφισβητείς τον εαυτό σου για πράγματα που κάποτε ήταν ξεκάθαρα.

Αναρωτιέσαι: «Μήπως υπερέβαλα;», «Μήπως το θυμάμαι λάθος;», «Μήπως τελικά φταίω εγώ;». Αυτή η διάβρωση της εσωτερικής πυξίδας είναι ένα από τα πρώτα σημάδια gaslighting.

  1. Νιώθεις ότι έχεις χάσει την αίσθηση του τι είναι “λογικό”.

Το gaslighting οδηγεί συχνά σε γνωστική ασυμφωνία: το άτομο ταυτόχρονα πιστεύει και αμφισβητεί τον εαυτό του, σαν να ζει δύο διαφορετικές ερμηνείες της πραγματικότητας.

  1. Νιώθεις μπερδεμένος/-η ή τρελός/-ή χωρίς σαφή λόγο.

Το περιβάλλον gaslighting μοιάζει με ψυχική ομίχλη (fog) – οι λέξεις, τα γεγονότα και οι συναισθηματικές σου αντιδράσεις χάνουν την καθαρότητα και τη σιγουριά τους.

  1. Φοβάσαι να εκφράσεις τις ανάγκες ή τα συναισθήματά σου.

Αν έχεις μάθει να καταπιέζεις τη φωνή σου για να «μην δημιουργήσεις πρόβλημα» ή για να «μην σε κατηγορήσει ότι είσαι υπερβολικός/-ή», τότε έχει ήδη επέλθει αυτολογοκρισία – ένα από τα τελευταία στάδια εσωτερίκευσης του gaslighting.

Αντιμετώπιση και Επανόρθωση

Η έξοδος από μια σχέση gaslighting δεν είναι απλώς ζήτημα λήψης απόφασης – είναι μια βαθιά ψυχική επανόρθωση, καθώς ο άνθρωπος καλείται να αποκαταστήσει τη σχέση με τον ίδιο του τον εαυτό, αφού πρώτα έχει αποξενωθεί από αυτόν.

Η αποθεραπεία περιλαμβάνει πολλά επίπεδα συνειδητοποίησης και επανασύνδεσης:

  1. Αναγνώριση του μοτίβου

Το πρώτο βήμα είναι πάντα η ψυχοεκπαίδευση: να αναγνωρίσει κανείς ότι αυτό που βιώνει δεν είναι «κακή επικοινωνία» ή «παρεξήγηση», αλλά ένα συστηματικό πρότυπο διαστρέβλωσης. Η ενημέρωση, η ανάγνωση σχετικών άρθρων, η συζήτηση με ειδικούς ή υποστηρικτικούς ανθρώπους βοηθά να σπάσει η σιωπή και η ενοχή.

  1. Ενδυνάμωση του “εσωτερικού παρατηρητή”

Η φωνή που λέει «ίσως δεν είμαι εγώ το πρόβλημα» είναι και η πρώτη ένδειξη εσωτερικής επανασύνδεσης. Στην ψυχοθεραπεία, αυτός ο “παρατηρητής” καλλιεργείται σταδιακά. Μέσα από ασκήσεις αναστοχασμούψυχοσωματική επίγνωσηκαταγραφή σκέψεων και συναισθημάτων, το άτομο μαθαίνει να διαχωρίζει τη φωνή του θύτη από τη δική του αυθεντική φωνή.

  1. Θέσπιση ορίων και, όπου χρειάζεται, απομάκρυνση

Η θέσπιση ορίων δεν είναι απλώς πράξη αυτοπροστασίας – είναι πράξη επαναδιεκδίκησης της ταυτότητας. Είτε αφορά την πλήρη απομάκρυνση από το άτομο που προκάλεσε το gaslighting, είτε μια σταδιακή απόσταση, το ζητούμενο είναι να διαμορφωθεί χώρος ασφάλειας και σαφήνειας, όπου η πραγματικότητα δεν αμφισβητείται διαρκώς.

  1. Θεραπεία του τραύματος

Η θεραπεία είναι θεμελιώδης. Το gaslighting αφήνει πίσω του ένα τραύμα που δεν αφορά μόνο τον άλλο, αλλά και το ρήγμα με την ίδια την αλήθεια. Μέσα από θεραπευτικές σχέσεις που βασίζονται στην εμπιστοσύνη, το άτομο μαθαίνει ξανά:

  • να νιώθει ασφάλεια σε σχέση,
  • να εκφράζει όρια χωρίς ενοχή,
  • να αποκαθιστά την εσωτερική συνοχή.
  1. Δημιουργία νέου νοήματος

Πολλοί άνθρωποι μετά από εμπειρίες gaslighting περνούν από υπαρξιακή επανεκτίμηση: Ποιος είμαι έξω από αυτή τη σχέση; Τι είναι δικό μου; Τι είναι αληθινό; Αυτό το στάδιο είναι βαθιά θεραπευτικό και σηματοδοτεί την αρχή μιας ζωής πιο αυθεντικής, χωρίς φόβο, χωρίς διαστρεβλώσεις.

Συμπερασματικά 

Το gaslighting δεν είναι απλώς ένα «τοξικό» χαρακτηριστικό, αλλά μια κακοποιητική πρακτική που αφήνει αόρατες πληγές. Πληγές που δεν αιμορραγούν, αλλά κάνουν το άτομο να αμφισβητεί αν αιμορραγεί.

Στον πυρήνα του, το gaslighting επιτίθεται όχι στο σώμα αλλά στην αλήθεια – και αυτό το καθιστά ένα από τα πιο ύπουλα είδη συναισθηματικής βίας.

Αλλά η θεραπεία είναι εφικτή. Και η αποκατάσταση, όχι μόνο δυνατή – αλλά και βαθιά μεταμορφωτική.

Όπως έγραψε η συγγραφέας Jeanette Winterson:

«Όταν ελέγχουν το μυαλό σου, δεν χρειάζεται να σε φυλακίσουν.»

Και όπως θα μπορούσε να προσθέσει κάποιος που θεραπεύεται:

«Όταν ξανακερδίζεις την αλήθεια σου, κανείς δεν μπορεί να σε ελέγξει.».

Κυριακή Λέντζιου

Κλινική Ψυχολόγος BSc, MSc, PhD© – Ψυχοθεραπεύτρια

Κλινική Υπνοθεραπεύτρια – Τραυματοθεραπεύτρια EMDR

Οικογενειακή Συστημική Θεραπεύτρια

Εξειδικευμένη στις Διατροφικές Διαταραχές – Παχυσαρκία

Δωδεκανήσου 2 & Πλατεία Δημοκρατίας, Θεσσαλονίκη

Τηλ.:2310542702, Κιν.:6934708871

https://www.therapiamind.com

Βιβλιογραφία

  1. Stern, R. (2007). The Gaslight Effect: How to Spot and Survive the Hidden Manipulation Others Use to Control Your Life. Morgan Road Books.
  2. Herman, J. L. (1992). Trauma and Recovery: The Aftermath of Violence – From Domestic Abuse to Political Terror. Basic Books.
  3. Walker, L. E. (1979). The Battered Woman. Harper and Row.
  4. Freyd, J. J. (1996). Betrayal Trauma: The Logic of Forgetting Childhood Abuse. Harvard University Press.
  5. Dorpat, T. L. (1996). Gaslighting, the Double Whammy, Interrogation, and Other Methods of Covert Control in Psychotherapy and Analysis. Jason Aronson.
  6. Van der Kolk, B. (2014). The Body Keeps the Score: Brain, Mind, and Body in the Healing of Trauma.
  7. Stark, E. (2007). Coercive Control: How Men Entrap Women in Personal Life. Oxford University Press.
vendo