Δασικές πυρκαγιές για αρχάριους
Το άρθρο αυτό, βασίζεται εξ ολοκλήρου στις σημειώσεις του μαθήματος «Δασικές Πυρκαγιές» και στο βιβλίο «Δασικές Πυρκαγιές και Κοινωνία» των καθηγητών του Δημοκριτείου Πανεπιστημίου Θράκης, Στυλιανού Ταμπάκη Σ. και Παρασκευής Καρανικόλα. Σκοπό έχει την ενημέρωση όσων ενδιαφέρονται να γνωρίσουν λίγο καλύτερα το περιβάλλον γύρω τους και το φυσικό φαινόμενο της πυρκαγιάς.
Ιστορική εξέλιξη και αίτια
Ο Πλάτωνας στον Κριτία, αναφέρεται στα βουνά της Αττικής, ως οι βράχοι που προβάλλουν «ιός νοσήσαντος σώματος οστά». Ενώ ο Όμηρος αναφέρει δάση, αποδάσωση (και στην Ιθάκη), βοσκή, εκτεταμένη χρήση ξύλου και πυρκαγιές (στην Ιλιάδα).[Γεώργιος Θ. Τσουμής. “Δάση και περιβάλλον στην αρχαία Ελλάδα” University Studio Press, Θεσσαλονίκη 2007]
Στη χώρα μας, παρατηρήθηκαν πολλές πυρκαγιές σε χρονιές εθνικών συμφορών (1922, κατοχή, εμφύλιος, 1974, πτώση της χούντας, κατάληψη Κύπρου από τους Τούρκους), χρονιές εκλογών (1928, 1933-34, 1958, 1974, 1977, 1981, 1985, 1989, 2007, 2015, 2023) και χρονιές με πολιτική οξύτητα (1933-34, 1965, 1988-νόμος των βοσκοτόπων, 1992), όπως και σε χρονιές ξηρές (1974, 1977, 1981, 1985, 1988, κ.λπ.).
Η κατάσταση δεν θα αλλάξει και τα δάση θα συνεχίσουν να καίγονται, για αυτό υπολογίστηκε ότι η φωτιά θα περάσει μία φορά από όλη την έκταση των δασών σε 194 χρόνια και από τις δασικές εκτάσεις σε 137 χρόνια, σε όλη την χώρα.
Τα 9/10 της επιφάνειας των μεσογειακών δασών και δασικών εκτάσεων καίγονται από μερικές, σπάνιες μεγάλες φωτιές. Στη χώρα μας η πολιτική για την αντιμετώπιση των δασικών πυρκαγιών παραμένει η εμφάνιση τους.
Παλαιότερα η πιο συχνή αιτία πυρκαγιάς ήταν οι κεραυνοί, αυτό όμως δεν δικαιολογείται τον σημερινό αριθμό πυρκαγιών.
Το πιο πιθανό αίτιο είναι η αύξηση της καύσιμης ύλης. Η αστικοποίηση έχει απομακρύνει τους ανθρώπους από τις δασικές εκτάσεις. Το αποτέλεσμα αυτής της μετακίνησης, έχει επιφέρει πυκνά δάση, εγκαταλελειμμένους αγρούς, εγκατάλειψη της κτηνοτροφίας, η οποία με την βόσκηση καθάριζε το δάσος. Το ξύλο ως καύσιμο έχει εγκαταλειφθεί σχεδόν οριστικά. Ενώ πλέον η φωτιά δεν γίνεται άμεσα αντιληπτή από τους κατοίκους των οικισμών καθώς δεν έχουν καθημερινή επαφή με το δάσος. Όμως υπάρχουν κι άλλοι λόγοι που οδηγούν στον σημερινό αριθμό πυρκαγιών, όπως η αύξηση του πληθυσμού της χώρας, των τουριστών, η επέκταση και πύκνωση του οδικού δικτύου και η εκτεταμένη χρήση του αυτοκινήτου καθώς και η αναζήτηση κατοικιών και επιχειρηματικών πλάνων σε δασικές εκτάσεις. Προ του Κτηματολογίου, η επιτηδευμένη πυρκαγιά στην πλαγιά που ήθελαν να χτίσουν αυθαίρετα κτίρια ήταν διαδεδομένη και μη ελέγξιμη.
Αυτό που τελικά αυξάνει τις πυρκαγιές – παρά τα όσο το δυνατόν – σύγχρονα μέσα κατάσβεσης, είναι οι δραστηριότητες των ανθρώπων, και αυτές που σταμάτησαν με την αστικοποίηση και αυτές που δεν συνυπολογίζουν το περιβάλλον στην πράξη.
Ειδικότερα, περισσότερο αποδεκτά ως αίτια των δασικών πυρκαγιών είναι τα τσιγάρα, η καύση σκουπιδιών και καλαμιών και λιγότερο οι πυρκαγιές που προκαλούνται από εκδρομείς και κυνηγούς, εργαζόμενους στο ύπαιθρο και άλλα γνωστά αίτια.
Πληροφορίες για την φωτιά
Η φωτιά (καύση) είναι μια χημική αντίδραση που περιέχει απελευθέρωση ενέργειας. Τα καύσιμα αποτελούνται από άνθρακα, υδρογόνο και οξυγόνο. Οι Δασικές Πυρκαγιές είναι το αποτέλεσμα της καύσης, που περιλαμβάνει την καύσιμη ύλη, θερμότητα και οξυγόνο. Εάν ένα από τα τρία στοιχεία απομακρυνθεί η φωτιά σβήνει.
Η πορεία της καύση των δασικών καυσίμων υλών αρχίζει με:
- την προθέρμανση του υλικού, όπου ξεραίνεται και χάνει την υγρασία του 190oC
- έπειτα χάνονται οι πτητικές ουσίες 280oC
- η πυράκτωση της καύσιμης ύλης αρχίζει στους 380 – 425oC
Σημαντικοί παράγοντες επίσης είναι η φύση, η υφή της καύσιμης ύλης, οι διαστάσεις των τεμαχιδίων, η περιεκτικότητα σε ρητίνη, η υγρασία και χρόνος καύσης.
Από που προέρχεται η καύσιμη ύλη:
- τα δέντρα, οι θάμνοι και τα ξερά χόρτα
- υπολείμματα υλοτομιών και αραιώσεων (κλαδιά)
Ποιά είναι τα είδη της καύσιμη ύλης:
- φυλλόστρωμα
- φύλλα, βελόνες
- χόρτα
- φρύγανα
- θάμνοι
- νεαρά δενδρύλλια
- κλαδιά
- σάπιες ρίζες
- καλάμια, άχυρα
Ποιά είναι τα είδη δασικών πυρκαγιών:
- Εδάφους: καίγεται η οργανική ύλη στην επιφάνεια του εδάφους σε βάθος 1-2 μέτρα και μπορεί να εξαπλωθεί υπόγεια.
- Επιφάνειας: καίγεται ο φυλοτάπητας ή βελονοτάπητα, η παρεδαφιαία βλάστηση, τα νεαρά δενδρύλλια, οι θάμνοι, τα ξερά κλαδιά και τα υπολείμματα υλοτομίας. Είναι το πιο συνηθισμένο είδος και διαδίδονται εύκολα αλλά σβήνουν γρήγορα. Στη χώρα μας πυρκαγιές επιφάνειας προκύπτουν στα πλατύφυλλα και στα δάση τραχείας και χαλεπίου πεύκης.
- Κόμης: καίγεται η κόμη των δέντρων. Είναι οι πιο επικίνδυνες πυρκαγιές καθώς εξαπλώνονται ταχύτερα όταν ο άνεμος παρασύρει καύτρες. Προέρχονται από έρπουσες πυρκαγιές που μεταδίδονται στην κόμη.
Τα δάση που προτιμούν κατ’ εξοχήν οι πυρκαγιές είναι εκείνα από κωνοφόρα με δεύτερα κατά σειρά τα δάση από αείφυλλα πλατύφυλλα, ενώ τα δάση από φυλλοβόλα πλατύφυλλα είναι μάλλον πυρασφαλή. Η εισαγωγή στη ζώνη των φυλλοβόλων, αλλά και αείφυλλων πλατύφυλλων, των βελονόφυτων ειδών για ταχεία παραγωγή ξύλου, κατέστησε τα δάση αυτά ευπρόσβλητα στις πυρκαγιές ιδίως για την περιοχή της Μεσογείου. Η διαμόρφωση ομήλικων συστάδων κωνοφόρων (κυρίως χαλεπίου, τραχείας και κυπαρρισιού), αγνοώντας κάθε άλλο δασοπονικό είδος, δημιουργεί δάση εξαιρετικά εύφλεκτα. Τα αείφυλλα είναι καλά προσαρμοσμένα στη φωτιά και καίγονται επί σειρά αιώνων, για αυτό χαρακτηρίζονται πυρόφυτα ή πυρόφυλλα. Έπειτα από 1-3 χρόνια από την πυρκαγιά ριζοβλασταίνουν και καλύπτουν σχεδόν πλήρως το έδαφος.
Η χαλέπιος και τραχεία πεύκη είναι τα είδη που βρίσκονται γύρω από αστικές και τουριστικές περιοχές, έχουν εύφλεκτες βελόνες άρα και βελονοτάπητα και δέχονται την μεγαλύτερη πίεση δασοπυρκαγιών.
Επιδράσεις στο περιβάλλον:
- θάνατος ανθρώπων, πανίδας και εντόμων
- καταστροφή περιουσιών
- αλλαγή της φυτοκοινότητας
- καταστροφή φυσικού τοπίου
- αλλαγή θέσης στρώματος του απωθεί το νερό
- επιρροή της επιφανειακής απορροής του νερού
- απογύμνωση του εδάφους
- ρύπανση
- απώλεια βοσκοτόπων και γεωργικών εκτάσεων
Αν έπειτα από πυρκαγιά βρέξει, τότε χάνεται σημαντικό ποσοστό στάχτης και επιφανειακού εδάφους, με αποτέλεσμα την μείωση της παραγωγικότητας του εδάφους.
Ωφέλιμες επιπτώσεις δασικής πυρκαγιάς:
- αναγέννηση
- καύση συναγωνιζόμενης υποβλάστησης
- βελτίωση χλωρίδας βοσκοτόπων
- καταστροφή φυτοπαθολογικών ασθενειών
Αναγκαία είναι η προστασία των σπιτιών που είναι χτισμένα νόμιμα ή παράπονα εντός του δάσους ή δασικής έκτασης:
- οι κόμες των δένδρων να απέχουν το λιγότερο 3 μέτρα μεταξύ τους
- να κλαδεύονται τα δέντρα έως 3 μέτρα ύψος
- να καθαρίζεται το έδαφος από θάμνους και χόρτα
- η σκεπή του σπιτιού να είναι από υλικό που δεν καίγεται (κεραμίδια ή μπετόν)
- να μην υπάρχουν στοίβες ξύλα, σκουπίδια, ξερά χόρτα κοντά στο σπίτι
- να κοπούν τα δέντρα σε απόσταση 10 μέτρων από το σπίτι
- να κοπούν οι θάμνοι σε απόσταση 30 μέτρων από το σπίτι
- γύρω από το σπίτι μπορεί να υπάρχει γρασίδι ή αραιοί θάμνοι ή λουλούδια ή πλακάκια ή μπετόν
- κατασκευή τοίχου από πέτρα ή μπετόν, ή 1-2 σειρές σειρές φυλλοβόλων (θάμνοι ή δέντρα)
- να υπάρχουν βρύσες στην αυλή και σωλήνες ώστε να υγραίνουν με νερό τη γύρω περιοχή από το σπίτι όπως και τα παράθυρα και τις πόρτες
- να είναι κλειστά τα παράθυρα σε περίπτωση πυρκαγιάς
- σε περίπτωση πυρκαγιάς πρέπει να φορούν οι άνθρωποι βαμβακερά ή μάλλινα ρούχα, χοντρά παπούτσια, μη εύφλεκτα καπέλα
- οι μικρές εστίες φωτιάς εντός της αυλής καταπολεμούνται με νερό ή χτυπήματα με κλαδιά
Για την επέκταση της Δασικής Πυρκαγιάς σημαντικοί παράγοντες είναι:
- η υγρασία του βελονοτάπητα – φυλλοτάπητα που για να ξεκινήσει μια μεγάλη πυρκαγιά πρέπει να είναι 5%.
- εάν ο άνεμος δεν πνέει η πυρκαγιά θα εξαπλωθεί ομόκεντρα γύρω από το σημείο έναρξης της, αν επικρατεί άνεμος θα επεκταθεί προς την διεύθυνση του ανέμου. Μεγάλες πυρκαγιές έχουμε όταν πνέουν μέτριοι και ισχυροί άνεμοι καθώς δίνει περισσότερο οξυγόνο στη φωτιά και μεταφέρει τις καύτρες
- η κλίση του εδάφους έχει σημαντικό ρόλο στην αρχή της πυρκαγιάς, η ταχύτητα εξάπλωσης της είναι μεγαλύτερη προς τα ανάντη και μικρότερη προς τα κατάντη, ακόμα μικρότερη είναι στα επίπεδα εδάφη.
- οι καύτρες όπως προαναφέρθηκαν, μεταφέρουν νέες εστίες φωτιάς 3 έως 5 χιλ μπροστά από το μέτωπο της πυρκαγιάς
- η βροχή αποτελεί κατασταλτικό παράγοντα της επέκτασης.
