Οπενχάιμερ, ο άνθρωπος της κολάσεως!
Εξ αφορμής της ταινίας που προβάλλεται στις κινηματογραφικές αίθουσες…
του Δημητρίου Σ. Παπαδόπουλου (Σταυριώτη)
Αύγουστος του 1945…
Ας τα βάλουμε κάτω κι ας δούμε τι ήξερε τότε ο μέγας φυσικός επιστήμων Ρόμπερτ Οπενχάιμερ…
Ήξερε κατά πρώτον ότι η ατομική βόμβα (το ‘’μαραφέτι’’ όπως το αποκαλούσαν εκεί στα εργαστήριά τους στο Λος Άλαμος), μπορούσε με μια ρίψη να σκοτώσει εκατοντάδες χιλιάδες ανθρώπους. Και πράγματι συνέβη.
Ήξερε επίσης ότι από τη στιγμή που την κατάσταση είχαν στα χέρια τους οι στρατιωτικοί των Η.Π.Α. (που ούτε για τη διανοητική επάρκειά τους φημίζονταν ιδιαίτερα, ούτε για τα φιλειρηνικά τους αισθήματα) το πράγμα ήταν πολύ πιθανόν να συμβεί. Και συνέβη. Η βόμβα ερρίφθη.
Ήξερε επίσης ότι ανάλογα σκεπτόταν και το πολιτικό προσωπικό της χώρας του (εάν δεχθούμε βεβαίως ότι ένας Εβραίος όπως ήταν ο Οπενχάιμερ, θεωρούσε πατρίδα του τις ΗΠΑ).
Ήξερε ακόμα ότι ο πόλεμος είχε ουσιαστικά τελειώσει (η Γερμανία είχε παραδοθεί άνευ όρων μερικούς μήνες πριν) και ότι δεν ήταν απαραίτητη η ρίψη της ατομικής βόμβας σε πόλεις της Ιαπωνίας. Που ήταν θέμα ημερών να παραδοθεί κι αυτή και όπου η πλειονότητα των κατοίκων της Χιροσίμα ήταν γυναικόπαιδα και γέροντες.
Κι όμως… συνέβη!
Αντιγράφω από το βιβλίο ‘’Ο θρίαμβος και η τραγωδία του Ρόμπερτ Οπενχάιμερ’’, εκδόσεις ‘’Τραυλός’’, σελ 382. Βρισκόμαστε στο αμφιθέατρο του Λος Άλαμος την επομένη της καταστροφής στη Χιροσίμα:
‘’Ένας από τους νεότερους φυσικούς ο Σαμ Κοέν, θυμάται ένα κεφάτο ακροατήριο που χτυπούσε τα πόδια του περιμένοντας να εμφανιστεί ο Οπενχάιμερ. Όλοι τον περίμεναν να μπει στη σκηνή από τα παρασκήνια του αμφιθεάτρου όπως ήταν η συνήθειά του. Αλλά ο Οπενχάιμερ επέλεξε να κάνει μια θεατρική είσοδο από πίσω, διασχίζοντας τον κεντρικό διάδρομο. Όταν έφθασε στη σκηνή σταύρωσε τα χέρια του και τα ανεβοκατέβαζε πάνω από το κεφάλι του σαν επαγγελματίας πυγμάχος. Ο Κοέν θυμάται να λέει στο ενθουσιασμένο πλήθος ότι ήταν ‘’πολύ νωρίς για να υπολογισθεί ποια θα μπορούσαν να είναι τα αποτελέσματα του βομβαρδισμού, αλλά ήταν σίγουρος ότι δεν άρεσαν στους Ιάπωνες’’. Το πλήθος ζητωκραύγασε όταν ο Οπενχάιμερ είπε ότι ήταν περήφανος γι’ αυτό που είχαν καταφέρει, και ότι η μόνη στεναχώρια του ήταν ότι δεν είχε δημιουργήσει τη βόμβα εγκαίρως ώστε να έχει χρησιμοποιηθεί κατά των Γερμανών. Και μ’ αυτό ξέσπασε θύελλα στο κτίριο’’.
Δυό ημέρες μετά μια διαφορετική βόμβα κατέστρεψε το Ναγκασάκι. Βόμβα πλουτωνίου. Δεν γνωρίζουμε ωστόσο εάν και τότε ο Οπενχάιμερ προέβη σε αντίστοιχη ειρωνική (ελεεινή θα έλεγα) δήλωση για τους άμοιρους Ιάπωνες… τα κακόμοιρα ανθρωπάκια, όπως είχε πει επανειλημμένως όταν αναφερόταν σ’ αυτούς.
Εν τάξει. Είναι γνωστά όλα αυτά. Και η φρίκη και οι θάνατοι που ακολούθησαν την επίδειξη ισχύος των Αμερικανών σε μια χώρα ήδη νικημένη.
Το ερώτημα εδώ είναι άλλο: Γιατί ένας τόσο λαμπρός επιστήμονας δέχθηκε να γίνει ο άγγελος της κόλασης; Έχει ένα ελαφρυντικό, είναι αλήθεια. Δεν ήταν ο μόνος. Και από την άλλη πλευρά του Ατλαντικού τα ίδια γίνονταν. Γερμανοί και Σοβιετικοί εργαζόταν πυρετωδώς για την κατασκευή υπερόπλων. Άλλωστε, ουδέποτε έλειψαν οι λαμπροί επιστήμονες του δικού του αναστήματος που στερούνταν ηθικής.
‘’Αυτός που σκέφτεται τα μεγάλα, κάνει και μεγάλα σφάλματα’’ είπε ο Μάρτιν Χάιντεγκερ και μάλλον ήξερε πολύ καλά τι έλεγε.
Υπάρχουν άραγε εσωτερικές αναλογίες ανάμεσα στις επιστήμες του ανθρώπου, και στο απάνθρωπο; Πόσο σίγουρο είναι ότι η ανθρωπιστική παιδεία εκπολιτίζει τον άνθρωπο; Και τότε; Πώς γίνεται να οδηγούνται, Τσιγγάνοι, Εβραίοι, Σλάβοι στους θαλάμους αερίων υπό τους ήχους Σούμπερτ και Βιβάλντι και κατόπιν διαταγών ανδρών που γνώριζαν να απαγγέλλουν απ’ έξω τον Όμηρο;
Αλήθεια, ποιόν κλασικό συνθέτη άραγε έβαλε στο πικάπ του να ακούσει ο Οπενχάιμερ όταν εγύρισε στο κατάλυμά του το βράδυ που η βόμβα του έπεσε στη Χιροσίμα; Την αρχή της 5ης του Μπετόβεν, μήπως Βάγκνερ, ή μήπως κάποια νυχτερινά του Σοπέν, για να μετριάσει τις όποιες τύψεις ίσως είχε; Καθότι, βλέπετε, διέθετε αναμφισβήτητα ανθρωπιστική παιδεία. Έτσι μεγάλωσε. Σ’ ένα τεράστιο σπίτι στη Νέα Υόρκη γεννήθηκε, με δώδεκα δωμάτια, γκουβερνάντα, μαγείρισσα, υπηρέτες και σοφέρ και πλειάδα δασκάλων.
Μια και μιλάμε για μουσική, εάν ήμουν στη θέση του σκηνοθέτη της ταινίας, τη στιγμή της έκρηξης, όταν ορθώνεται εκείνο το τεράστιο μανιτάρι του θανάτου (υπάρχουν αρκετές ενδιαφέρουσες περιγραφές του ‘’μανιταριού’’στο βιβλίο που ανέφερα παραπάνω) τότε, μετά από κάποιο διάστημα νεκρικής σιωπής, θα συνόδευα την εικόνα με την μουσική από το Bachianas Brasileiras του Βίλλα Λόμπος. Κατά προτίμηση με την απαλή και δραματική φωνή της Γκαλίνα Βισνέφσκαγια που μοιάζει κάποιες στιγμές να απλώνεται… να εξαϋλώνεται. Πράγμα απίθανο να το δείτε στο φιλμ που θα παιχθεί, καθότι οι Αγγλοαμερικάνοι είναι αλλεργικοί με τους Ρώσους καλλιτέχνες…
Και κάτι σχετικό: όπως θυμόμαστε όλοι, στην ταινία του Κόπολα ‘’Αποκάλυψη τώρα’’, υπό τους ήχους της μουσικής του Βάγκνερ (από τις Βαλκυρίες εάν θυμάμαι καλά) θέριζαν οι «γενναίοι» αμερικανοί φαντάροι με τα πολυβόλα τους από αέρος κάτι άλλα κακόμοιρα ανθρωπάκια (από το Βιετνάμ αυτή τη φορά). Μακάβρια αλλά και εμπνευσμένη επιλογή για μουσική επένδυση… για μια ταινία που υπήρξε επικριτική για την εμπλοκή των Η.Π.Α. στον πόλεμο του Βιετνάμ. Βλέπετε, έχουν αυτό το «καλό» οι Αμερικάνοι. Ομολογούν (κινηματογραφικά) τα σφάλματα που διέπραξαν στο παρελθόν. Βλέπε Κου-Κλουξ-Κλαν, Βιετνάμ, Χιροσίμα, Ιρακ, κλπ. Έχουν όμως την εκνευριστική τάση να τα επαναλαμβάνουν διαρκώς. Το πιο πρόσφατο που στοίχησε τη ζωή σε εκατομμύρια άραβες, ήταν η εισβολή στο Ιράκ όπου βάλθηκαν σώνει και καλά να φέρουν τη Δημοκρατία (λέει) σε κείνον τον πολύπαθο τόπο.
Να θυμίσουμε όμως κι ένα άλλο ιστορικό συμβάν που έχει τη σημασία του για εμάς. Οι περίφημες εμπρηστικές βόμβες Ναπάλμ δεν χρησιμοποιήθηκαν μόνον στο Βιετνάμ (συγκλονιστικές είναι οι εικόνες στην ταινία του Κόπολα), αλλά και πολύ νωρίτερα, κάπου σε μια μικρή χώρα της νοτιοανατολικής Ευρώπης όπου οι κομουνιστές αντάρτες της δεν εγνώριζαν οι άμοιροι ότι ο Στάλιν, αντάμα μ’ εκείνη την αιμοβόρα μαϊμού όπως αποκαλούσε ο Έζρα Πάουντ τον Τσόρτσιλ, είχαν ήδη «πουλήσει» τη χώρα τους στη Δύση και συνέχιζαν να πολεμούν… ώσπου… οι αμερικανικές βόμβες Ναπάλμ «καθάρισαν τη μπουγάδα» για τον «ηρωικό» εθνικό στρατό της Ελλάδος εκεί πάνω στα βουνά στο Γράμμο και το Βίτσι εν έτι 1949.
Ξεφύγαμε όμως… για τον Οπενχάιμερ ήταν ο λόγος…
Έτσι λοιπόν είμαστε όλοι οι άνθρωποι, τα έθνη, οι πολιτισμοί; Λέτε να είχε δίκαιο ο Άρθουρ Καίσλερ όταν έλεγε πως μετά από τόσες εκατοντάδες χρόνια ο ανθρώπινος λοβός του εγκεφάλου παραμένει πρωτόγονος, βάρβαρος, μη ορθολογικός, σε ποσοστό πάνω από 90%. Και σίγουρα μέχρι το ποσοστό αυτό ισορροπηθεί ή ανατραπεί, η ανθρωπότητα θα έχει προ πολλού πάψει να υπάρχει. Ναι, ο άνθρωπος οδεύει προς την αυτοκαταστροφή. Κι αυτό διότι μάλλον δεν θα προλάβει η αγάπη να αποκτήσει πλεόνασμα απέναντι στο μίσος.
Σωστά λοιπόν τα είπε και τόσο γλαφυρά ο Ζοζεφ ντε Μαίστρε διακόσια χρόνια πριν:
’’Στο αχανές βασίλειο της ζωντανής φύσης κυριαρχεί η ανοιχτή βία, ένα είδος κεκτημένης μανίας που εξοπλίζει όλα τα πλάσματα για την κοινή τους μοίρα: μόλις αφήνετε το βασίλειο των αψύχων ανακαλύπτετε την απόφαση του βίαιου θανάτου χαραγμένη στα ίδια τα σύνορα της ζωής. Τη νοιώθετε ήδη στο φυτικό βασίλειο: από το πιο γιγάντιο δένδρο μέχρι το ταπεινότερο βότανο, πόσα φυτά πεθαίνουν και πόσα σκοτώνονται. Εν τούτοις από τη στιγμή που μπαίνετε στο ζωικό βασίλειο, αυτός ο νόμος ακαριαία αποδεικνύεται με τον πιο τρομακτικό τρόπο. Μια δύναμη, μια βία, συνάμα κρυφή και χειροπιαστή… όρισε σε κάθε είδος ορισμένο αριθμό ζώων να καταβροχθίζουν τα υπόλοιπα: έτσι υπάρχουν έντομα σαρκοφάγα, ερπετά σαρκοφάγα, πτηνά σαρκοφάγα, ψάρια σαρκοφάγα, τετράποδα σαρκοφάγα. Δεν υπάρχει χρονική στιγμή που κάποιο πλάσμα να μην καταβροχθίζεται από κάποιο άλλο. Πάνω απ’ αυτές τις πολυάριθμες οικογένειες ζώων τοποθετείται ο άνθρωπος, και το καταστροφικό χέρι του δεν φείδεται της ζωής κανενός. Σκοτώνει για να προμηθευτεί τροφή και σκοτώνει για να ντυθεί. Σκοτώνει για να καλλωπισθεί, σκοτώνει προκειμένου να επιτεθεί και για να αμυνθεί. Σκοτώνει για να διδαχθεί και σκοτώνει για να διασκεδάσει. Σκοτώνει για να σκοτώνει. Αλαζών και τρομερός βασιλιάς, επιθυμεί τα πάντα και τίποτα δεν του αντιστέκεται. Από το αρνί παίρνει τα έντερα και φτιάχνει την άρπα του, από το λύκο τα θανατηφόρα δόντια του για να στιλβώσει τα όμορφα τεχνουργήματά του, από τον ελέφαντα τους χαυλιόδοντες για να κατασκευάσει κάποιο παιδικό παιγνίδι – το τραπέζι του καλύπτεται με πτώματα… Και ποιος (μέσα στη γενική σφαγή) θα εξολοθρεύσει αυτόν που εξολοθρεύει όλους τους άλλους; Ο ίδιος. Αυτός που αναλαμβάνει την σφαγή του ανθρώπου είναι ο άνθρωπος. Έτσι επιβάλλεται ο μέγας νόμος της βίαιης καταστροφής των ζωντανών πλασμάτων. Ολόκληρη η γη, βαμμένη μονίμως με αίμα, δεν είναι τίποτα άλλο παρά ένα απέραντο θυσιαστήριο όπου ό,τι είναι ζωντανό πρέπει να θυσιάζεται ακατάπαυστα, χωρίς μέτρο, χωρίς τέλος, μέχρι τη συντέλεια των πάντων, μέχρις ότου εκλείψει το κακό, μέχρι το θάνατο του θανάτου…’’
Μακροσκελές το απόσπασμα, ομολογώ, αλλά αξιολογότατο μνημείο λόγου…
Ενδιαφέρον έχει και η συνάντηση του προέδρου της Αμερικής Τρούμαν με τον Οπενχάιμερ στο γραφείο του πρώτου. Όταν ο Τρούμαν του ζήτησε να μαντέψει πότε θα ανέπτυσσαν οι Ρώσοι τη δική τους ατομική βόμβα, ο Οπενχάιμερ απάντησε ότι δεν γνωρίζει. Γνώριζε όμως ο πολύξερος, ο τετραπέρατος Τρούμαν και σχολίασε: ‘’Εγώ ξέρω. Ποτέ!’’ (Οι Σοβιετικοί απόκτησαν κι αυτοί την ατομική βόμβα τέσσερα χρόνια αργότερα).
Όταν ο φυσικός μας, που είχαν ήδη αρχίσει να τον βασανίζουν (ή μήπως βομβαρδίζουν;) οι τύψεις (βρισκόμαστε στην 25η Οκτωβρίου 1945, λίγους μήνες μετά την ρίψη των βομβών) είπε κάποια στιγμή: ‘’Κύριε πρόεδρε, αισθάνομαι ότι έχω βάψει τα χέρια μου με αίμα’’, ο Τρούμαν απάντησε: ‘’Δεν πειράζει, όλα φεύγουν με το πλύσιμο’’ (διέθετε και πηγαίο χιούμορ), ενώ μετά τη συνάντηση μουρμούρισε εκνευρισμένος: ‘’Έβαψε, λέει, τα χέρια του με αίμα, ανάθεμα, δεν έχει στα χέρια του ούτε το μισό απ’ το αίμα που έχω εγώ στα δικά μου. Δεν τριγυρνάς μυξοκλαίγοντας γι’ αυτό. Δεν θέλω να ξαναδώ αυτόν τον μπάσταρδο σ’ αυτό εδώ το γραφείο ποτέ ξανά!’’
Στα χρόνια που ακολούθησαν ο Οπενχάιμερ αφού δοξάστηκε και τιμήθηκε, κατόπιν μπήκε στα μαύρα κατάστιχα του FBI και στο στόχαστρο του Εντγκαρ Χούβερ ως φιλοκομουνιστής. Όταν μιλούσε στο τηλέφωνο με τη γυναίκα του καληνυχτίζοντάς την, ευχόταν ‘’καλό βράδυ’’ και στους πράκτορες που ξενυχτούσαν επιφορτισμένοι με την παρακολούθηση του τηλεφώνου του. Ο Ψυχρός Πόλεμος είχε αρχίσει και η αντικομουνιστική υστερία είχε πάρει τα πάνω της στην Αμερική.
Δεν γνωρίζουμε τι ακριβώς θα δούμε στην ταινία που πρόκειται να παιχθεί σύντομα στους κινηματογράφους, σίγουρα πάντως θα απολαύσουμε εξαιρετικές ερμηνείες και άψογη σκηνοθεσία. Και φυσικά το ενδιαφέρον θα είναι να δούμε πως παρουσιάζει τον Οπενχάιμερ ο σκηνοθέτης. Και θα κρίνουμε…
Κάποιος άλλος όμως, ένας ποιητής, έχει ήδη κρίνει τον Οπενχάιμερ. Ο Νικηφόρος Βρεττάκος. Και εις αυτόν υποκλινόμεθα… καθότι ποιητής. Ιδού:
Στον Ρόμπερτ Οπενχάιμερ
Φίλε Οπενχάιμερ, λάβαμε τις τελευταίες ειδήσεις σας.
Φορτωμένα τις μέρες αυτές, τα ερτζιανά κ’ οι ασύρματοι
Πάνε και φέρνουν σ’ όλον τον κόσμο τη σιωπή και τη θλίψη σας.
…………..
Αλλά, φίλε Οπενχάιμερ, όχι.
Δεν προσθέσατε τίποτα στην καρδιά μας.
Η πράξη σας έμεινε πράξη.
Η σελίδα σας έκλεισε.
Τ’ ανάλαφρο σαν αστέρι όνομά σας έγινε στάχτη στη Χιροσίμα.
……………
Σήκω απάνω κατηγορούμενε!
Δεν κρίνεσαι. Κρίθηκες.
Καταδικάστηκες τελεσίδικα:
Να κρίνεσαι πάντοτε, υπόδικος ως το τελευταίο λυκόφως.
Προσέξτε με, είμαι αυτός που επέζησε, φίλε Οπενχάιμερ!
Τα χέρια μου και τα πόδια μου τάχω ξεθάψει απ’ τη Χιροσίμα.
Τα χείλη μου, γίνηκαν σκόνη και πέσανε.
Μόνο το στόμα μου έμεινε ν’ ανοιγοκλείνει.
Τ’ άσπρο μου (σαν ασβεστωμένο) πρόσωπο,
δεν μπορεί πια να κλάψει, να γελάσει, να ‘χει ένα όνομα.
Δεν μπορεί πια, Ρόμπερτ!
Κοίταξέ με καλύτερα…
Δυσκολεύεσαι ακόμη, Ρόμπερτ, δεν με γνώρισες:
Ο αδελφός σου Ρόμπερτ!
Είμαι εγώ, ο αδελφός σας!
