Βρίσκεται η Δύση σε παρακμή; Του Δημητρίου Σ. Παπαδόπουλου (Σταυριώτη)
Το έτος 2022, δεν συμπληρώθηκαν μόνον 100 έτη από την Μικρασιατική Καταστροφή που καθόρισαν εν πολλοίς την υπόσταση της σημερινής συρρικνωμένης πατρίδος μας. Πέρασε ένας αιώνας ακριβώς από τότε που εκδόθηκε το μνημειώδες έργο του Όσβαλντ Σπένγκλερ ‘’Η παρακμή της Δύσης’’ με το υπότιτλο: ‘’Περιγράμματα μιας μορφολογίας της παγκόσμιας ιστορίας’’ σε εξαιρετική μετάφραση του Λευτέρη Αναγνώστου από τον εκδοτικό οίκο ‘’Τυπωθήτω’’ .
Τούτο το άρθρο αποτελεί σχόλιο πάνω στην ανάγνωση του βιβλίου που επήρα στα χέρια μου είκοσι χρόνια πριν και έκτοτε επανέρχομαι διαρκώς διατρέχοντας τις σελίδες του και προσπαθώντας να εκμαιεύσω… κι εγώ δεν ξέρω τι ακριβώς. Ένα πράγμα μόνον δεν μπορώ να αρνηθώ. Ότι ασκεί μιαν ανεξήγητη γοητεία στη διάνοιά μου.
Τρία πράγματα μου είχαν κάμει εξ αρχής σφοδρή εντύπωση απ’ όταν διέτρεξα τις σελίδες του, διαβάζοντας την προμετωπίδα του βιβλίου. Πρώτον το ότι ο Σπένγκλερ όταν ενταφιάστηκε σε ηλικία 56 ετών, ζήτησε να πάρει μαζί του στον τάφο δύο βιβλία. Τον ‘’Φάουστ’’ του Γκαίτε και τον ‘’Ζαρατούστρα’’ του Νίτσε. Δεύτερον, η διαπίστωση του Αντόρνο στο δοκίμιό του ’’Ο Σπένγκλερ μετά την καταστροφή’’, όπου γράφει: «Όταν κάποτε οι επτά ειδικοί επιστήμονες ενώθηκαν στο περιοδικό ‘’Logos’’ για να ξεκάνουν τον εκτός των τειχών (ενν. τον Σπένγκλερ) ο ζήλος αυτών των Φιλισταίων προκάλεσε χλεύη. Μαρτυρεί μια διανοητική αδυναμία συγκρίσιμη με την πολιτική αδυναμία της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης εν όψει του Χίτλερ. Ο Σπένγκλερ δεν βρήκε κανέναν αντίπαλο που θα μπορούσε να τα βγάλει πέρα μαζί του. Τους κατσάδιαζε όπως ένας λοχίας τον μονοετή εθελοντή».
Και τρίτον, η διαπίστωση του αγαπημένου Ρίλκε, ότι ο Σπένγλερ ήταν «εδώ και πολύ καιρό ο πρώτος που με έκανε να βάλω τα δυνατά μου». Και ήταν ακριβώς αυτό που ένοιωσα και εγώ όπως και ο καθένας φαντάζομαι που έχει εντρυφήσει έστω και ερασιτεχνικά στην Ιστορία και τη Φιλοσοφία της. Με ώθησε στο να βάλω τα δυνατά μου. Πόσα βιβλία και πόσοι συγγραφείς μπορούν να το πετύχουν αυτό;
Από την άλλη, δεν μπορεί παρά να μας προκαλεί έκπληξη όταν ό ογκόλιθος της γερμανόφωνης λογοτεχνίας, Τόμας Μαν, ενώ αρχικά έγραψε για το βιβλίο: «σας διαβεβαιώνω, είναι πρώτης τάξεως! Δεν είναι μόνον το βιβλίο της ώρας, αλλά το βιβλίο της εποχής… το πιο σημαντικό βιβλίο!», αργότερα άλλαξε γνώμη και μιλώντας για τον συγγραφέα του χαρακτήριζε ως «έξυπνο πίθηκο του Νίτσε» και το σύγγραμμά του ως «αμαρτωλό μείγμα δογματισμού και σκεπτικισμού».
Τι συμβαίνει λοιπόν; Γιατί ο Σπένγκλερ προκαλεί τέτοιες διανοητικές διαμάχες εκατό χρόνια μετά; Και ακόμα, πράγματι παρακμάζει η Δύση, όπως δηλώνει ξεκάθαρα ο τίτλος του πολύκροτου βιβλίου, ή μήπως πρόκειται για έναν ακόμη συγγραφέα που υπέκυψε στην σαγήνη, στη γοητεία της λέξης «παρακμή» προφητεύοντας το δυσοίωνο μέλλον της Δύσης; Είναι η υφιστάμενη παντοδυναμία της Δύσης, στη λυκόφως της, όπως άλλοτε η Ρώμη, το Βυζάντιο, η Οθωμανική, Ρωσική, η Γερμανική Αυτοκρατορία και τόσες άλλες; Εν τέλει, είναι οι ανερχόμενοι πολιτισμοί σαν τα λουλούδια που φυτρώνουν, ανθίζουν και μαραίνονται; Πνέει τα λοίσθια ο Δυτικός πολιτισμός;
Μάλλον όχι! Κανείς δεν μπορεί να το ειπεί αυτό. Η Ιστορία μπορεί πράγματι να είναι ένας ζων «οργανισμός», τίποτε όμως δεν μας βεβαιώνει ότι υπόκειται στη βιολογική νομοτέλεια των ζωντανών οργανισμών.
Άλλωστε η Δύση, εκατό χρόνια μετά τις δυσοίωνες προβλέψεις του Σπένγλερ, κυρίως πέραν του Ατλαντικού, είναι ακόμη παντοδύναμη τεχνολογικά, πολιτιστικά, οικονομικά και κυρίως στρατιωτικά. Επί πλέον, η Ιστορία, ξέρετε, έχει μιαν εκνευριστική συνήθεια να μας διαψεύδει, να μας κοροϊδεύει, να μας βγάζει τη γλώσσα. Είναι μια διαδικασία με τέτοια πληθώρα παραμέτρων που είναι απίθανο να την προβλέψει, να τη δαμάσει, πόσο μάλλον να την κατευθύνει κανείς. Ναι, και βέβαια η παγκόσμια υφιστάμενη κατάσταση δείχνει σημάδια ανισορροπίας και φαίνεται να μετατοπίζεται προς την Ασία και τον Ειρηνικό, αλλά τίποτα δεν προοιωνίζει ότι και εκεί θα είναι απρόσκοπτη και εν τέλει να εδραιωθεί.
Εμείς που ανήκουμε στη Δύση, δεν πρέπει να ξεχνάμε ότι διανύσαμε μια μακρά περίοδο ειρήνης και προόδου. Ειδικά η γενιά του 2ου μισού του 20ου αιώνος. Και βέβαια η Δύση ανέδειξε στα 70 χρόνια που επέρασαν δικτατορίες, διαμάχες, συγκρούσεις, ωστόσο το σύστημα αξιών απέδειξε ότι διαθέτει κάποια ελάχιστη ικανότητα αυτορρύθμισης. Έχουμε πολλούς λόγους να την κατακρίνουμε για τα λάθη της, τις εκτεταμένες καταστροφές που επέφερε σε Αφρική, Ασία, Νότιο Αμερική και αλλού, τη σκληρότητα, τις ανόητες και εγκληματικές επεμβάσεις, αλλά την ίδια στιγμή έδειξε κάποια αξιοσημείωτη αντοχή και υπερασπίστηκε αξίες όπως αντοχή στη δημοκρατική διακυβέρνηση, ανοχή στη διαφορετικότητα, κάποιας μορφής αξιοκρατία, ενδιαφέρον για το περιβάλλον και πολλά άλλα. Οι ροές των μεταναστών άλλωστε, προορισμό έχουν την «ελεύθερη» Δύση, ωστόσο δεν πρέπει να λησμονούμε ότι τις μετακινήσεις αυτές είναι συχνά απόρροια λαθεμένων και συχνά εγκληματικών πολιτικών της Δύσης.
Προβλέψεις λοιπόν, κανείς δεν μπορεί να κάνει, όσο οξυδερκής και πανεπιστήμων κι αν είναι. Δεν ξέρουμε πως θα είναι ο κόσμος όταν κάποτε οι Ασιάτες, Κινέζοι, Ιάπωνες, Ινδοί, εκθρονίσουν τη Δύση από τη κυριαρχία της. Ποιος ξέρει τι εμφωλεύει στο συλλογικό υποσυνείδητο των Κινέζων μετά από αιώνες στυγνής αποικιοκρατίας, ή των Ιαπώνων όπου η ατομική υπερδύναμη των υπερφίαλων Η.Π.Α. πειραματίστηκε τόσο στυγνά, τόσο απάνθρωπα.
Το μόνο σίγουρο είναι ότι η εκδίκηση στο μέλλον, θα είναι ένα πιάτο μαγειρεμένο ατομικά. Υπερβολικά ζεστό και καταστροφικό.
Αφορμή, λοιπόν, για τις σκέψεις αυτές ήταν το αξιόλογο βιβλίο του Σπένγκλερ. Πρέπει όμως πάντα να έχουμε κατά νου ότι ένα σαγηνευτικό βιβλίο, είναι ικανό να μας ωθήσει προς το καλύτερο ή προς το χειρότερο. Μέσα του μπορεί να υπάρχουν σκέψεις, ιδέες που εξυψώνουν ή καταβαραθρώνουν. Όπως και η μουσική. Έχει τη δύναμη να εξημερώνει, να καταπραΰνει, να απελευθερώνει δυνάμεις δημιουργικές, όμως μπορεί και να ωθεί τις μάζες σε πράξεις βίας και καταστροφής. Ο Μπετόβεν (ίσως το μεγαλύτερο πνεύμα που γέννησε η ανθρωπότητα κατά τον Άρθουρ Καίσλερ) μας χάρισε την 9η συμφωνία του και την ‘’Ωδή στη χαρά’’, έχουν όμως κι οι χούλιγκαν τους ύμνους τους όταν καταστρέφουν εν χωρώ…
